Door: Albert van der Vliet (†)
Amsterdam-Noord in de vorige eeuw
Deel 15 van 18
Zwemmen in het Noordhollandsch Kanaal mocht niet, begin jaren dertig, maar het gebeurde toch. Jongens uit Floradorp gingen liever naar het kanaal dan naar het zwembad in het IJ bij de Hamerstraat. In het kanaal zwemmen was gratis en de veldwachter te slim af zijn was nog het leukst.
In 1881 kreeg Amsterdam een modern zwembad in het IJ, aan de De Ruijterkade. Dat was een initiatief van Theo van Heemstede Obelt (1857-1918). Ook vrouwen konden in het bad terecht. Er werden zelfs zwemwedstrijden voor vrouwen georganiseerd, ook al probeerden de kranten dat initiatief belachelijk te maken. In 1887 kregen vrouwen en kinderen een eigen afdeling in het bad. In 1912 werd het eerste, moderne zwembad van ons land opgeëist door de gemeente, die de locatie nodig had om in de havenbehoefte te voorzien.
De gemeente verstrekte aan Van Heemstede Obelt een gunstige lening om aan de overkant van het IJ een nieuw zwembad te beginnen. Op verzoek van de zwembadexploitant werd de Galgenweg omgedoopt in Badhuisweg. Dat besluit nam de gemeenteraad in 1913. De naam Galgenweg verwees naar het eeuwenoude galgenveld van de Volewijck, waar terechtgestelde misdadigers werden opgehangen, en dat was geen prettige associatie voor een zwembad.
Het nieuwe zwembad lag vlakbij het Tolhuis en werd groots opgezet, met een binnen? en buitenbad. Het kreeg een café met terrassen die uitzicht boden op het IJ. Zwembad Obelt werd geopend in 1914. Variétéartieste Heintje Davids kwam er geregeld zwemmen, maar al gauw bleek de opzet te groot en te ambitieus. ‘Obelt’ lag te ver van het centrum en werd slecht bezocht. In 1918 overleed oprichter Van Heemstede Obelt en daarna heeft het zwembad nog acht jaar bestaan. Het ging dicht in 1926. Ondertussen was Noord in 1919 verrijkt met nog een zwembad, ook in het IJ, bij de Hamerstraat. In 1920 was er een apart bad voor vrouwen bijgekomen.
Chris Pruijs woonde nog in de Jonkerstraat toen hij soms de pont nam om naar het zwembad aan de Hamerstraat te gaan. Pruijs heeft zijn jeugdherinneringen in de jaren zeventig opgetekend. Hij beschrijft dat hij zich de eerste beginselen van de zwemkunst, per ongeluk, heeft eigengemaakt in dat zwembad aan het IJ. De toegangsprijs was 2.5 cent. Bij mooi weer stonden er lange rijen badgasten voor de ingang. Als het erg druk was, mocht je maar een uur zwemmen.
De baden bestonden uit ijzeren pontons, schrijft D. van Vugt in Ons Amsterdam, ‘waarop als bovenbouw een aantal kleedkamertjes was aangebracht. Aan die bovenbouw hingen de kooien, bestaande uit ijzeren spijlen en een houten vloer, die de eigenlijke bassins vormden.’ Het IJ-water raakte steeds meer vervuild en werd ongeschikt als zwemwater. De drijvende baden bij de Hamerstraat, volgens Chris waren het dekschuiten, werden in 1935 gesloten. In 1937 ging er een nieuw zwembad open in Noord, het Floraparkbad.
Chris was twaalf toen hij met zijn ouders verhuisde van een krotwoning in de Jonkerstraat naar de Pirolastraat in het deel van Floradorp dat het eerst werd opgeleverd, in 1928. Niet ver van zijn nieuwe huis trof Chris een aantrekkelijk alternatief aan voor het zwembad aan het IJ: het Noordhollandsch Kanaal. Noordelijk van krijtmolen d’Admiraal lagen twee bruggetjes langs het kanaal. Tussen die bruggetjes was het ideaal om te zwemmen, vonden Chris en zijn maatjes. De zwemplek lag tegenover de Noorderbegraafplaats, die in de jaren twintig is aangelegd en in 1931 in gebruik werd genomen.
Zwemmen in het openbaar mocht niet rond 1930, dus ook niet in het Noordhollandsch Kanaal. De veldwachter uit Landsmeer inspecteerde geregeld. Als een jongen niet uit het water wilde komen, nam de veldwachter het hoopje kleren van de kwajongen mee. Aan de overkant van het kanaal zwemmen haalde niets uit, want de veldwachter reed op zijn fiets gewoon om, over de Buiksloter draaibrug. De jongens, tien à vijftien volgens Chris, bedachten iets nieuws: ze maakten een vlot waarop ze hun kleren legden en waarmee ze naar de overkant zwommen.
Als er een boot voorbijkwam, gingen de jongens eraan hangen en dan voeren ze mee. Met een tegenligger kwamen ze weer terug. Chris: ‘Eenmaal ging dat fout. Er kwam geen boot meer en we waren al meegevaren tot Purmerend. Na lang wachten, het was ondertussen al laat geworden, besloten we de terugweg te voet af te leggen. Het leek of er geen einde aan kwam.
Ik ben nooit meer zo’n end meegevaren.’ Soms was een boot pas geteerd en dan werden de jongens zwart en de teer was haast niet te verwijderen.
De jongens verzonnen de ene na de andere list. Ze zwommen niet meer in zwembroek maar in oude kleren. Dan konden ze tegen de veldwachter zeggen dat ze in het water waren gevallen of geduwd. De politie gaf zich voorlopig gewonnen. Zwemmen in het kanaal werd populair, ook bij oudere Noorderlingen. Er kwamen venters met snoep en drinken op de recreanten af.
Een ‘pindachinees’ wilde op een warme dag ook gaan zwemmen. Even later zag men wel zijn handeltje en kleren liggen, maar de Chinees was spoorloos verdwenen. De Amsterdamse Waterpolitie werd gewaarschuwd en die begon bij aankomst meteen te dreggen. Een van de jongens stuitte in het kanaal op de verdronken pindaman.
(Foto: Stadsarchief Amsterdam.)
Voormalig gemeenteraadslid Bertus Zuurbier, anarchist en nudist, kwam elke dag zonnen. De jongens verstopten een keer zijn kleren, maar bedachten zich en gaven de kleren terug aan de radeloze naaktrecreant. De politie vond het tijd om weer actiever op te treden: er werden politieboten ingezet. Dat maakte een eind aan de pret in het kanaal. In het voorjaar van 1937 ging het nieuwe zwembad aan de Sneeuwbalweg open. Dit Floraparkbad kende twee bassins, voor mannen en vrouwen. Vrouwen mochten wel bij de mannen zwemmen maar niet andersom. De ligweide was gemengd.
Na de oorlog werd er nog steeds gezwommen in het Noordhollandsch Kanaal. Dat was blijkbaar niet meer verboden. Magda Haakma-Broekzitter (1944) heeft er verslag van gedaan in de publicatie In de ban van Buiksloot. In hoofdstuk 7 beschrijft zij haar jeugd aan het kanaal. De familie Broekzitter verhuisde in 1947 van de Buiksloterdijk naast de draaibrug naar de Buikslotermeerdijk 27, tegenover de brug. Daar timmerde vader Broekzitter een duikplank aan de waterkant, waar ’s zomers de buurtkinderen op af kwamen. Vader gaf ook zwemles met de binnenband van een auto en een touw eraan. Als de kinderen al een beetje konden zwemmen, gingen ze naar het Floraparkbad om het A-diploma te halen.
Magda en de andere kinderen sprongen van de draaibrug af (wat jongens in de zomer nog steeds doen). Ze klampten zich vast aan de schepen die langs voeren, net als Chris Pruijs had gedaan verderop in het kanaal, voorbij de krijtmolen. Magda: ‘In de tijd dat de zwaar beladen zandschepen richting Purmerend voeren en het gangboord bijna gelijk lag aan het niveau van het water, zwommen we op de schepen af, klommen erop, lieten ons een eindje meevaren. We doken er weer vanaf zodra de woedende schipper ons eraf kwam jagen.’
Magda heeft ook geschaatst op het Noordhollandsch Kanaal dat in haar herinnering vaak bevroren was. ‘De ijsbreker de Walvis kwam wel langs om de vaargeul open te breken voor de scheepvaart, maar wij bleven doorschaatsen op de dikke ijslaag tussen de vaargeul en de walkant.’ Ook in de polder achter de Buiksloterdijk kon er op de sloten en meertjes volop geschaatst worden.
Er was bovendien een fantastische ijsbaan in de hoek tussen de Adelaarsweg en de Leeuwarderweg, voorheen Buiksloterdijk. ‘IJsbaan Noord, uw winteroord’ was ’s winters het centrum van Noord, als schaatsbaan en romantische ontmoetingsplek. De Noordamsterdamse IJsvereniging werd in maart 1929 opgericht. In 1965 moest de ijsbaan wijken voor de aanleg van de IJtunnel.
In december 1973 werd de eerste paal geslagen voor het nieuwe Floraparkbad. Dat zwembad, dat openging in 1975, had ook een binnenbad. Schoolkinderen kregen al les in het oude buitenbad, als het open was. Nu konden ze ook ’s winters zwemles krijgen in Noord, in het nieuwe binnenbad. Tot 1975 gingen de leerlingen van de vijfde klas (dat was de voorlaatste klas van de lagere school) naar het sportfondsenbad in Oost. Dat zwembad was gemakkelijk bereikbaar geworden na de aanleg van de Schellingwouderbrug in 1957. Een schoolbus bracht de klas over de brug naar het zwembad bij de Linnaeusstraat.
Het huidige Floraparkbad heeft zijn langste tijd gehad. Het wordt de komende jaren vervangen door het Noorderparkbad. Het nieuwe zwembad wordt aangelegd op de plaats van het huidige buitenbad. Het oude zwembad gaat pas dicht als het nieuwe geopend wordt; streefdatum voor de opening is 2015. Maar dat is nog geen geschiedenis, maar toekomstmuziek.
>> Ga verder naar deel 16: Floradorp – het Binnenhof
Overzicht alle 18 afleveringen Amsterdam Noord in de vorige eeuw
Bronnen:
1. D. van Vugt. Baden en zwemmen in Amsterdam. In: Ons Amsterdam, tweede jaargang, nummer 1, januari 1950, pagina 5 – 9.
2. Chris Pruijs. Nog meer herinneringen aan het Floradorp. In: Amsterdam aan de overkant van het IJ, deel II. De haven, landelijk en oud Noord, de tuindorpen, Nieuwendam en Oostzaan. Amsterdam, 1997.
3. In de ban van Buiksloot; kruispunt van vaarten, dijken, wegen en belangen. Een uitgave van stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord. Amsterdam, september 2011.
4. Terugblikken op Waterland; hoofdstukken in de geschiedenis van Amsterdam-Noord. Hoofdstuk ‘In en om het IJ’ door Tip de Bruin. Een uitgave van Historisch Centrum Amsterdam-Noord. Amsterdam, 2000.
5. Stadsatlas Amsterdam; stadskaarten, straatnamen verklaard. Redactie Martha Bakker. Amsterdam, 1998.
© 2011-2012 Albert van der Vliet. †
Op deze publicatie berust auteursrecht. Niets uit deze publicatie mag op enigerlei wijze worden gepubliceerd zonder voorafgaande toestemming van de nabestaanden Albert van der Vliet.
Film op Youtube: Zwembad Obelt
