Johannes Leendert Scherpenisse

Fotografie in Amsterdam-Noord: oude beelden Door: Albert van der Vliet Fotograaf J.L. Scherpenisse (1888-1966) heeft deze foto gemaakt in 1912: hoek Valkenweg-Meeuwenlaan. (© Fotocollectie J.L. Scherpenisse) Beide straten kregen hun naam al in 1911 maar moeten dan nog opgebouwd worden. Het hoekpand staat er al. Het is een brood- en banketbakkerij annex lunchroom. Tien jaar later heeft Jacobus van Eck dezelfde situatie gefotografeerd. Op de foto van Van Eck is het hoekpand een bankgebouw van de Bank-Associatie, een bijkantoor. Tegenwoordig staat er een ander, groenkleurig gebouw op de hoek van de Valkenweg en de Meeuwenlaan: de moskee Elmouhssinine.

Er is weinig bekend over fotograaf Johannes Leendert Scherpenisse (1888-1966). Hij maakte als jongeman tussen 1905 en 1913, schijnbaar uit het niets, fraaie foto’s van Amsterdam. Daarna niet meer en dat blijft raadselachtig.

Johannes Leendert Scherpenisse (1888-1966) maakte foto’s van het Amsterdamse straatleven in het begin van de vorige eeuw. Hij begon met fotograferen toen hij 17 was, in 1905, het jaar waarin Jacob Olie stierf. Scherpenisse lijkt geïnspireerd te zijn door Olie. Net als de beroemde stadsfotograaf maakt Scherpenisse foto’s van Amsterdammers terwijl ze aan het werk zijn of kuieren in de stad. De jonge fotograaf stopte abrupt met fotograferen in 1913.

De Beeldbank van het Stadsarchief bevat 835 foto’s van Scherpenisse. Erik Schmitz, medewerker van het Stadsarchief, beschrijft de betekenis van Scherpenisse in een interne notitie: “Door zijn onbevangen werkwijze bevatten zijn foto’s vele details die niet of nauwelijks meer bekend zijn: zoals muurreclames, onderdelen van gebouwen enz. Sommige opnamen zijn verhaaltjes op zich: een opstootje bij een tram, een poppenkast op een brug aan de gracht, een man met een handkar vol vogels.

“Vergeleken met de bekende Amsterdamse fotografen Jacob Olie en George Hendrik Breitner is Scherpenisse vooral een waarnemer op afstand: hij fotografeert mensen meestal zonder ze te storen.” Scherpenisse maakte volgens Schmitz foto’s van “het leven op straat zoals dat zich voordeed aan een onbevangen voorbijganger. Alleen de straatgeluiden ontbreken nog”.

Scherpenisse had als voordeel dat hij jong was toen hij foto’s maakte van Amsterdam. De jonge en oudere mensen reageren positief op hem en zien er ontspannener uit dan de mensen op de foto’s van Olie. In Amsterdam-Noord heeft Scherpenisse niet veel foto’s gemaakt, maar er zitten wel enkele fraaie bij.
Het Stadsarchief benoemt de volgende foto’s geografisch:

Foto’s Amsterdam-Noord
Badhuisweg: 4 foto’s
Buikslotermeerdijk: 2
Buiksloterweg: 2
Laanweg: 3
Nieuwendam: 12
Nieuwendammerdijk: 2
Noordhollandschkanaaldijk: 1
Schellingwoude 4
Volewijk: 4

Dat zouden 34 foto’s zijn, maar er vallen nogal wat foto’s af. De vier foto’s van de Badhuisweg hebben niet veel met Noord te maken. Scherpenisse vond schepen in het water interessant. Welk water, bijvoorbeeld Het IJ of de haven van Nieuwendam, is vaak niet duidelijk en de kade is moeilijk te herkennen.

De twee foto’s van de Buikslotermeerdijk betreffen de Buiksloterdijk. Een vrouw loopt de brug over het Noordhollands Kanaal in de Buiksloterdijk af, in oostelijke richting volgens het Stadsarchief, maar dat moet ‘westelijke’ zijn. Op de andere foto zien we de krijtmolen aan de Kanaaldijk met op de voorgrond het Noordhollands Kanaal. De foto van de ‘Noordhollandschkanaaldijk’ is een herhaling van de foto van de krijtmolen.

Van de 12 foto’s van Nieuwendam blijven er maar drie over. Op zes foto’s staan schepen. De foto van een dekschuit in de haven van Nieuwendam zou men een Nieuwendammer foto kunnen noemen, maar het dorp Nieuwendam is buiten beeld. De drie voetbalfoto’s horen thuis in de categorie Nieuwendammerham.

Onder het kopje Volewijk staan opnieuw de drie voetbalfoto’s in de Nieuwendammerham plus de mooie foto van de Meeuwenlaan-hoek-Valkenweg. In plaats van in de ‘Nieuwendammerham’ kan men de foto’s ook onderbrengen in de ‘Vogelbuurt’, maar niet in landtong de Volewijk.

Drie foto’s zijn geografisch niet ondergebracht in de lijst van het Stadsarchief. Dat zijn twee foto’s van de Willemssluizen en een foto van een melkboer die zijn hondenkar berijdt langs het Noordhollands Kanaal. Na een strenge selectie blijven er 17 à 18 foto’s over die Scherpenisse heeft gemaakt benoorden het IJ.

Twee van de vier ‘Volewijk’-foto’s zijn hier gepresenteerd: een voetbalfoto en de foto Meeuwenlaan-hoek-Valkenweg. Maar het zijn in werkelijkheid foto’s uit de Nieuwendammerham of uit de Vogelbuurt.

Deze ongeorganiseerde voetballers zijn vermoedelijk schooljongens uit Buiksloot en Nieuwendam, die ’s middags vrij hadden van school. J.L. Scherpenisse nam deze foto op zaterdag 6 juli 1912. (© Fotocollectie J.L. Scherpenisse) Het Noordhollands Kanaal loopt sinds 1824 door de Volewijkslanden. Aan weerszijden daarvan lagen twee inhammen. De Buiksloterham ligt ten westen van het kanaal en is het eerst drooggelegd (1851). De oostelijke Nieuwendammerham wordt volgestort met grond die is afgegraven voor de aanleg van het Noordzeekanaal. Deze tweede ham is drooggemaakt in 1874. Onder aan de oostelijke kanaaldijk, de Zuiderdijk, rijdt vanaf 1888 de Waterlandse stoomtram naar Buiksloot en Edam. Ten oosten van de trambaan en de dijk ligt in het begin van de 20ste eeuw opgespoten zand dat is bestemd voor woningbouw. Het middengedeelte van de Vogelbuurt is klaar in 1923. De Zuiderdijk heet daarna Adelaarsweg. Rond 1910 beginnen jongens uit Noord min of meer georganiseerd te voetballen. Op de verharde zandgrond bij het latere Kraaienplein oefenen schooljongens uit Buiksloot. Ze zijn lid van gymnastiekvereniging Sparta en hun voetbalclub noemen ze Sport. Op de zandvlakte in de Nieuwendammerham trainen ook jongens uit Nieuwendam onder de naam Nieuwendammer Voetbal Club, NVC. Het Buiksloter Sport en NVC spelen in de Nieuwendammerham vriendschappelijk tegen elkaar. De jongens van NVC krijgen na een paar jaar genoeg van de vrijblijvende oefenwedstrijden. In mei 1912 richten dertien jongens uit Nieuwendam, in de leeftijd van vijftien tot achttien jaar, DWV op: Door Wilskracht Verkregen. De jongens gaan drie maanden aan het werk werken om, met hulp van dorpsgenoten, een voetbalveld aan te leggen op de sloepenwerf van Gijs de Vries Lentsch.

De kindersterfte in Zeeland was hoog, veel hoger dan in de noordelijke provincies. Borstvoeding speelde daarbij een belangrijke rol. ‘Het achterwege blijven van borstvoeding en de onhygiënisch bereide kunstvoeding hadden tot gevolg dat de zuigelingensterfte sterk toenam.’ *)

Maria Heule overlijdt in 1861, 39 jaar. Haar laatste vijf kinderen blijven wel in leven. Johannis is 42 als hij in 1862 hertrouwt met Cornelia van Splunder (22), van beroep dienstmeid. Zij werd moeder van acht kinderen, die allen in leven bleven, dankzij borstvoeding of hygiëne. Cornelia overleed eind 1907 op 68-jarige leeftijd. Johannis overleed, 80 jaar oud, in 1900.

Halfbroers
Sebastiaan Scherpenisse is geboren in 1854 te Elkerzee. Elkerzee was een eeuwenoud buurtschap, dat in 1961 is opgegaan in Scharendijke, Schouwen-Duiveland. Sebastiaan en Krijn zijn halfbroers. Ze hebben dezelfde vader, Johannis, maar Sebastiaan is een zoon van Maria Heule en Krijn is een zoon van Cornelia van Splunder, de tweede vrouw van zijn vader. Krijn is geboren in 1873 in Renesse, ook op Schouwen-Duiveland.

Sebastiaan trouwt met Jacomina Korstanje, geboren in 1860 in Wolphaartsdijk, Zuid-Beveland. Zij krijgen één kind, geboren op 8 april 1888 in Amsterdam. Hij wordt Johannes Leendert genoemd en is het onderwerp van dit verhaal. Vader Sebastiaan, spoorbeambte van beroep, overlijdt op in 1895 in Amsterdam, 40 jaar oud. Johannes is 6 jaar wanneer hij zijn vader verliest.

De jongen verhuist in dat jaar, 1895, met zijn moeder naar Kapelle (Zuid-Beveland) en een jaar later naar het nabijgelegen Kruiningen. In 1904 keren moeder en zoon terug naar Amsterdam. Johannes is 15 jaar. Ze gaan wonen in de Lijnbaanssteeg nr. 6.

Krijn Scherpenisse gaat in 1905 ook in de Lijnbaanssteeg op nr. 7 wonen. Krijn, schilder van beroep, is in 1898 getrouwd met Hendrika Antonia Corts, geboren in Amsterdam in 1873, in hetzelfde jaar als haar man. In 1905 wordt hun vierde kind geboren. In november 1905 verhuist het gezin naar de Van Heemskerckstraat.

Moeder Jacomina hertrouwt in september 1910 met Johannes Stolte. Weduwnaar Stolte is 53 jaar en Jacomina bijna 50. Ze wonen in de Sint Jacobssteeg 22 twee hoog. Johannes Leendert is 22 jaar en trekt in bij het echtpaar. De jonge fotograaf woont nog geen twee weken bij zijn moeder en haar nieuwe echtgenoot (en zijn kinderen) wanneer hij besluit zelfstandig te gaan wonen in de Kraijenhoffstraat nr. 35. Hij heeft net als zijn vader een baan bij het spoor: hij is magazijnknecht in dienst van de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HIJSM of HSM).

Johannes Stolte
Johannes Stolte is een verhaal apart in de biografie van J.L. Scherpenisse. Hij is geboren in 1857 in Amsterdam en overleed daar ook, in 1939. Hij is 81 jaar geworden. Van beroep was hij machinist, ‘milicien’ (militair, soldaat) en werkman. Na twee huwelijken trouwde hij met Jacomina Korstanje, de moeder van de jonge fotograaf.

Johannes Stolte trouwde toen hij 22 was met Jantina Jacoba Meijer, geboren in 1859, 20 jaar. Het huwelijk werd gesloten op 6 augustus 1879. Het eerste kind, Johannes, werd geboren op 14 november 1878, een jaar vóór de trouwdag. Daarna kwamen er negen kinderen, tussen 1882 en 1897. Jantina overleed op 9 september 1900 nadat zij op 10 juli van dat jaar haar tiende kind had gebaard.

Johannes Stolte trouwde opnieuw toen hij 43 was met Charlotte Emilie Auguste Elsmann, 40 jaar. Het huwelijk werd gesloten in maart 1901. Zij hebben waarschijnlijk geen kinderen gekregen. Charlotte zal haar handen vol hebben gehad aan de kinderen uit het eerste huwelijk van Stolte.

Elsmann en Stolte zijn in juni 1910 gescheiden. Het jongste kind van Stolte was op dat moment 9 jaar, bijna 10. Misschien had Stolte zijn oog laten vallen op Jacomina, de moeder van fotograaf J.L. Scherpenisse. Hoe dan ook: Stolte (53) trouwt in september 1910 met Jacomina Korstanje (49).

Halfoom Krijn
In 1911 maakt Scherpenisse slechts negen foto’s. In 1912 zijn dat er veel meer. In dat jaar verhuist hij naar de Mauritskade 113, in 1913 naar de Grimburgwal 7 en in 1914 naar de Utrechtsestraat 37. In 1913 of 1914 geeft Johannes Leendert gehoor aan de mobilisatieoproep en neemt dienst in het Nederlandse leger als veldartillerist.

Waarschijnlijk na zijn diensttijd, maar nog steeds middenin de Eerste Wereldoorlog, gaat neef Johannes in juni 1916 inwonen bij halfoom Krijn, Vrolikstraat 433 drie hoog. Krijn en zijn vrouw Hendrika hebben dan zeven kinderen. De oudste is geboren in 1899 en de jongste in 1914. Moeder Hendrika overlijdt in 1921. In hetzelfde jaar hertrouwt Krijn met Johanna Switzer, naaister van beroep. Tieners opvoeden is lastig voor een weduwnaar.

Johanna Hendrika Switzer is geboren in Amsterdam in 1873, in hetzelfde jaar als Krijn. Ze trouwen in september 1921. Ze verhuizen naar Velsen in april 1938. Daar overlijdt Krijn, 66 jaar, in december 1939. De weduwe overlijdt in Amsterdam in 1948.

Adèle Jeanne Guillaume
In mei 1917 gaat J.L. Scherpenisse weer zelfstandig wonen, in de Reestraat 6. Hij is dan ambtenaar bij de Nederlandse Spoorwegen. (Op 1 januari 1917 richt HIJSM samen met de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen de belangenmaatschap Nederlandse Spoorwegen op. Dit mondt uit in de oprichting van de N.V. Nederlandsche Spoorwegen in 1938. Bron: Wikipedia).

In mei 1918 verhuist Scherpenisse naar de Egelantiersgracht 19. Op 29 september 1921 trouwt hij met Adèle Jeanne (‘Johanna’ in de Nederlandse administratie) Guillaume, geboren op 16 maart 1893 te Stadt Markirch (Duitse benaming) of Sainte-Marie-aux-Mines (Franse benaming) in de Elzas, Frankrijk. Zij was op 6 november 1914 als gouvernante of kinderjuffrouw naar Amsterdam gekomen. Ze verhuizen twee weken na hun trouwen naar de Jacob van Lennepstraat 139 twee hoog.

Op 13 april 1924 wordt het enige kind geboren, een zoon: Sebastiaan Albert Scherpenisse. In juni 1938 verhuist het gezin van de Da Costakade 195 naar 207 twee hoog. Moeder Jacomina Stolte-Scherpenisse overlijdt in Amsterdam. Zij werd 78 jaar.

Op 25 februari 1941 doet Scherpenisse mee aan de Februaristaking, als protest tegen de Jodenvervolging. Hij wordt door de Duitsers opgepakt, maar na een paar dagen weer vrijgelaten. Op 29 oktober 1951 overlijdt zijn vrouw Adèle. Op 16 november 1964 verhuist Scherpenisse naar de Populierstraat 6 in Ouder-Amstel. Daar overlijdt hij op 13 februari 1966.

*) P.E. Treffers: zuigelingensterfte en geboorten in de 19e en begin 20e eeuw.
In: Nederlands tijdschrift voor geneeskunde, 22-12-2008. www.nvtg.nl

Bijlage 1: Kinderen van Maria Heule (1822-1861) en Johannis Scherpenisse (1820-1900)

Lambrecht, geboren 25 september 1844 in Nieuwerkerk ~
overleden 12 oktober 1847, in Nieuwerkerk, drie jaar oud.

Bastiaan, geboren op 18 april 1846 in Bruinisse ~
overleden 20 juli 1846 in Bruinisse, drie maanden oud.

Bastiaan, geboren op 17 mei 1847 in Bruinisse ~
overleden op 2 oktober 1847 in Ellemeet, vier maanden oud.

Prijntje, geboren op 12 mei 1848 in Bruinisse ~
overleden op 1 augustus 1848 in Bruinisse, twee maanden oud.

Prijntje, geboren op 15 juli 1849 in Bruinisse ~
overleden op 24 augustus 1849 in Bruinisse, vijf weken oud.

Jannetje, geboren op 12 augustus 1850 in Bruinisse ~
overleden op 3 september 1850 in Bruinisse, drie weken oud.

Lambrecht, geboren op 14 september 1851 in Bruinisse ~
overleden op 31 augustus 1852 in Bruinisse, elf maanden oud.

Lambrecht is geboren op 15 maart 1853 in Elkerzee.
Hij overleed op 19 maart 1937 in Vlissingen, 84 jaar oud.

Sebastiaan is geboren op 20 april 1854 in Elkerzee.
Hij overleed op 16 februari 1895 in Amsterdam, 40 jaar oud.

Willem is geboren 25 februari 1856 in Elkerzee.
Zijn datum en plaats van overlijden zijn onbekend.

Leendert is geboren op 29 maart 1858 in Renesse.
Hij overleed op 6 september 1950 in Oud-Loosdrecht, 92 jaar oud.

Jannetje is geboren 18 januari 1860 in Renesse.
Zij overleed op 4 november 1946 in Bruinisse, 92 jaar oud.