Al weer ongeveer een kwart eeuw geleden maakte ik een wandeling langs de westelijke kust van het IJsselmeer vanaf de IJ-pont tot Enkhuizen.
Het was prachtig zomerweer en via de Meeuwenlaan kwam ik al snel op de Nieuwendammerdijk om daar nog hier en daar wat historische panden en dijkhuizen te bekijken en via de Oranjesluizen op de Schellingwouderdijk terecht te komen. Het open water van het IJsselmeer werd al een beetje zichtbaar, maar toen ik eenmaal onder de Schellingwouderbrug was doorgelopen had ik ineens het gevoel dat ik de stedelijke bebouwing van Amsterdam achter me had gelaten. Al snel zag ik het IJsselmeer dat in de verte steeds breder werd, terwijl de dijk in de verte afboog naar Durgerdam. Ten westen daarvan strekte zich het groene Waterland tot aan de horizon uit, slechts onderbroken door het silhouet van de toren van Ransdorp. Hier wandelden Rembrandt en Nescio en zij kwamen ervan zodanig onder de indruk dat hun penseel en pen er prachtige beelden en woorden van tevoorschijn toverden.
Nieuwendam en Schellingwoude ontstonden vrij laat in de geschiedenis, aan het begin van de 16e eeuw, toen Amsterdam als handelsstad al in opkomst was. Iets ten zuiden van Nieuwendam bevond zich reeds in de 14e eeuw een dorpje dat Zosenerdam heette. Het werd door een stormvloed verzwolgen. Tijdens de St. Jeronimusvloed in 1514 brak de zeedijk en moest tussen het IJ en het Buikslotermeer een sterke dam gelegd worden. Het plaatsje dat daar ontstond werd Nieuwendam genoemd. In 1570 brak de dijk opnieuw waardoor de Schellingwouderbreek ontstond.
De naam Schellingwoude is mogelijk ontleend aan een woud dat ooit de scheiding vormde tussen de Zuiderzee en Waterland. In 1571 kwamen Nieuwendam en Schellingwoude in de frontlinie te liggen van de strijd tussen de Spanjaarden en de Geuzen. Alle bewoners van Nieuwendam moesten vluchten. Twee jaar later verwoestten de Spanjaarden alle huizen en staken ook de dijken door die pas zeven jaar later met financiële steun van Willem van Oranje konden worden hersteld. Pas daarna werd het dorp weer opgebouwd. Schellingwoude werd geplunderd door de Geuzen en een jaar later platgebrand door de Spanjaarden; de bewoners werden gedood of verjaagd.
In de 17e eeuw, toen de rust in dit gebied terug was gekeerd, richtten de Schellingwouders zich op de melkveehouderij. Amsterdam werd een grote afnemer van de melk.
Door de inpoldering van de Buikslotermeer (1623-28) werd Nieuwendam niet meer van de landzijde door water bedreigd. Behalve de kerken werden alle huizen en boerderijen tot in de 19e eeuw opgetrokken van hout. Hierdoor ontstonden langs de dijk vele houten huizen met mooie klokgevels die door gepensioneerde scheepskapiteins werden bewoond. Ze konden van hieruit in de verte de grote zeilschepen voorbij zien varen. De haven van Nieuwendam werd vaak gebruikt als vluchthaven; er lagen meestal wel enige schapen.. Er was al 1636 een reparatiewerf. Graanhandel en later ook walvisvaart zorgden voor belangrijke inkomsten. In de 19e eeuw werden in de Grote haven klippers gebouwd. Nog later liepen van de scheepswerf De Vries Lentsch veel jachten van de helling.
Tijdens de aanleg van het Noordzeekanaal werd het IJ ten zuiden van Nieuwendam ingepolderd, de Nieuwendammerham. In 1872 werden de Oranjesluizen gebouwd. Het personeel werd gehuisvest in de eerste stenen huizen. Nieuwendam was door de aanleg van de sluizen te voet bereikbaar geworden vanuit Amsterdam.
Na de overstroming van 1916 werden Nieuwendam en Schellingwoude bij Amsterdam gevoegd. Geleidelijk aan werden de dorpen omsingeld door het oprukkende Amsterdam totdat het bijna niet meer voor te stellen was hoe ze ooit waren: linten huizen langs een dijk met uitzicht op het grote water. In het boekje ‘Amsterdam-Noord in oude ansichten’ kun je hier en daar nog een visuele wandeling maken over de zo rustige, vroegere dijk zonder verkeer.
Bronnen:
• Amsterdam Noord, stad boven het IJ- Dick de Scally (Amsterdam 2009) en Wikipedia.
• Prenten Nieuwendam en Schellingwoude: Stadsarchief Amsterdam
© 2019 Ruud Borman. Op deze publicatie berust auteursrecht. Zie Colofon.
Overzicht alle afleveringen Amsterdam-Noord van Y tot stadsdeel.
Ruud maakt de series geheel op eigen titel.
Reageren? Wij gaan nog een contactformulier aanmaken waar u Ruud kunt bereiken. Voor nu kunt u contact met de redactie opnemen via de link onderaan de website. Wij sturen dan uw mail door.
Op de hoogte blijven van toekomstige artikelen in deze serie?
Schrijf u dan in op de nieuwsbrief
